3. Το χρήμα ως κεφάλαιο
3.1Εισαγωγικά
Όπως επανειλημμένα σημειώσαμε, αντικείμενο τηςανάλυσηςτου Μαρξ είναι ο ΚΤΠ.
Η μέθοδος που χρησιμοποιείο Μαρξ για να φέρει σε πέραςτο θεωρητικότου έργο
είναι η «σταδιακή οικοδόμηση» εννοιών, μέσα από τη μετάβαση σε διαφορετικά επίπεδα θεωρητικής αφαίρεσης και με τη συνεχή εισαγωγή νέων προσδιορισμών σε
αυτές τις έννοιες( βλ. και Arthur 2002: 33 επ., Λαπατσιώρας2004).
Σε αυτά τα πλαίσια, η έννοια του «γενικού ισοδυνάμου» δεν είναι η τελική, αλλάμια διάμεση,
προσωρινή και ακόμη «ανώριμη» έννοια, στην πορεία οικοδόμησης της θεωρίας του
χρήματος. Το ίδιο ισχύει και για τη σφαίρα της κυκλοφορίαςτων εμπορευμάτων, η
οποία σύμφωνα με τον Μαρξ αποτελεί το εξωτερικό περίβλημα ή την επιφάνεια της συνολικής καπιταλιστικής οικονομίας. Η σφαίρα της κυκλοφορίας αποτελεί δομικό και αποκλειστικό χαρακτηριστικό του ΚΤΠ, διότι δεν συναντάται σε άλλουςτρόπουςπαραγωγής.51
Είδαμε ότι ήδη απότη στιγμή που εισάγει την έννοια του χρήματος ως γενικού ισοδυνάμου, ο Μαρξ εμμένει στην άποψη ότι το χρήμα δεν παίζει μόνο το ρόλο του
να αναφερθούμε σε ένα μεθοδολογικό ζήτημα που προκύπτει απότον τρόπο που ο
«μέτρου» ή του «μέσου», αλλά τείνει να λειτουργήσει ως«αυτοσκοπός»
(αποθησαυρισμός, μέσο πληρωμής, παγκόσμιο χρήμα). Εδώ εισάγεται η έννοια του
χρηματικού κεφαλαίου με την (προσωρινήκαι ακόμα «ανώριμη») σημασία του
κεφαλαίου: χρήμα που λειτουργεί ως αυτοσκοπός.
Για να μπορέσει να λειτουργήσει ωςαυτοσκοπός, το χρήμα πρέπει να κινείται
στη σφαίρα τηςκυκλοφορίαςσύμφωνα με το σχήμα Χ –Ε –Χ. Εντούτοις, λόγω του
ομογενούςχαρακτήρα του χρήματος, το σχήμα αυτό στερείται νοήματος, εκτός από την περίπτωση που περιγράφει μια ποσοτική μεταβολή, δηλαδήμια αύξηση στο
μέγεθος της αξίας: Ο σκοπός αυτής της κίνησης δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά η συνεχής δημιουργία επιπλέον-χρήματος. Τα σχήμα γίνεται επομένως Χ –Ε –Χ΄όπου το Χ΄συμβολίζει το Χ+ΔΧ.
Εντούτοις, το χρήμα μπορεί να λειτουργήσει ως τέτοιος «αυτοσκοπός» μόνο
στην περίπτωση που έχει κυριαρχήσει στη σφαίρα παραγωγήςκαι την έχει
ενσωματώσει στην κυκλοφορία του (Χ –Ε –Χ΄), δηλαδή όταν λειτουργεί ως κεφάλαιο. Η εκμετάλλευση της εργασίας στη σφαίρα παραγωγής συνιστά έτσι την
πραγματική προϋπόθεση για την ενσωμάτωση τηςπαραγωγήςστην κυκλοφορία του
χρήματος «ως αυτοσκοπού». Με τον τρόπο αυτό, «η χρηματική κυκλοφορία οδηγεί(...) στο κεφάλαιο» (Μαρξ 1990-α: 596). Προτού όμω ςπροχωρήσουμε, είναι σκόπιμο
να αναφερθούμε σε ένα μεθοδολογικό ζήτημα που προκύπτει απότον τρόπο που ο
Μαρξ επέλεξε να παρουσιάσει την έννοια και τη θεωρία του κεφαλαίου, απότον
οποίο προκύπτουν, πολύ συχνά, παρανοήσεις.
3.2 Ένα ζήτημα μεθοδολογίας
Η ανάλυση του Μαρξ για το χρήμα ωςαυτοσκοπό(ως«χρήμα») παραπέμπει στη
λειτουργία που επιτελείτο χρήμα ωςκεφάλαιο. Εντούτοις, ο Μαρξ επέλεξε να
παρουσιάσει τι είναι αξία και συνακόλουθα τι είναι χρήμα στα τρία πρώτα κεφάλαια
του 1ου τόμου του Κεφαλαίου πριν να διατυπώσει την έννοια του κεφαλαίου και του
ΚΤΠ (βλ. πιο κάτω). Έτσι για παράδειγμα η πραγμάτευση της έννοιας «το χρήμα ως μέσο πληρωμής» δεν μπορείνα γίνει παρά σε αναφοράμε τη λειτουργία του
χρήματος ως δανειακού κεφαλαίου, και χαρακτηριστικά ο Μαρξ πράγματι αναφέρει
ότι «ο πωλητής γίνεται πιστωτής, ο αγοραστής οφειλέτης» (Μαρξ 1978-α: 148),
χωρίς όμως να έχει εισαγάγει την έννοια του τόκου (ακριβώςδιότι δεν έχει ορίσει τι
είναι κεφάλαιο, άρα και τοκοφόρο κεφάλαιο), η οποία είναι απαραίτητη για να γίνουν
κατανοητές οι λειτουργίες του πιστωτή και του οφειλέτη.
Στον 1ο τόμο του Κεφαλαίου, το σημαντικότερο ίσως τμήμα τηςθεωρίας του
χρήματος στον ΚΤΠ (το χρήμα ωςκεφάλαιο) περιέχεται στο Κεφ. 4 («Μετατροπήτου χρήματοςσε κεφάλαιο»), όπου «αποκρυπτογραφείται» η ανάλυση σχετικάμε το
χρήμα ως«μέσο πληρωμής». Εκεί διαβάζουμε: «Το κεφάλαιο είναι χρήμα, το
κεφάλαιο είναι εμπόρευμα. Στην πραγματικότητα όμωςη αξία γίνεται εδώ το
υποκείμενο ενός προτσές, μέσα στο οποίο αλλάζοντας διαρκώς μορφή, παίρνοντας πότε τη μορφή του χρήματος και πότε του εμπορεύματος, αλλάζει διαρκώςτο ίδιο το
μέγεθός της και αξιοποιείται (...). Απόχτησε την απόκρυφη ιδιότητα να γεννάει αξία
επειδήη ίδια είναι αξία (...). Η αξία γίνεται επομένωςαυξανόμενη αξία, αυξανόμενο
χρήμα και σαν τέτοιο γίνεται κεφάλαιο (...) Η κυκλοφορία του χρήματος σαν κεφάλαιο αποτελεί αυτοσκοπό(...) Γι’αυτό η κίνηση του κεφαλαίου είναι απεριόριστη.
Σαν συνειδητός φορέας αυτής της κίνησης, ο κάτοχοςτου χρήματος γίνεται
κεφαλαιοκράτης» (Μαρξ 1978-α: 167, 164-5, οι υπογρ. δικέςμας).52
Χρειάζεται, λοιπόν, να ορίσουμε την έννοια του κεφαλαίου και να
περιγράψουμε τη λειτουργία του χρήματος ως κεφάλαιο, για να αντιληφθούμε την
ανάλυση του Μαρξ για το χρήμα. Προηγουμένως, ας μας επιτραπεί, να επιμείνουμε
στις συνέπειες που προέκυψαν αναφορικά με την ερμηνεία του Μαρξικού έργου, από το γεγονόςότι στο Κεφάλαιο η αξία και το χρήμα ορίζονται κατ αρχά ςχωρίς αναφορά στην έννοια του κεφαλαίου.
Στα τρία πρώτα κεφάλαια του 1ου τόμου, ο Μαρξ, έχοντας επιλέξει να μην αναφερθεί ρητώς στη έννοια του κεφαλαίου σ ένα βαθμό αυτοπεριορίζεται στα
διάκριση ανάμεσα στη λειτουργία του χρήματος ως μέσου κυκλοφορίας των
εμπορευμάτων (σύμφωνα με τον τύπο Ε-Χ-Ε΄, που διατύπωσε ο Μαρξ) και στη
λειτουργία του ως αυτοσκοπού (σύμφωνα με τον αριστοτελικότύπο Χ-Ε-Χ΄).
Για τον Αριστοτέλη, η ουσία των αγαθών έγκειται στην αξία χρήσηςτους, και
επομένωςη ουσία αυτήδεν χάνεται κατάτην κυκλοφορία Ε-Χ-Ε΄, εφόσον
χρησιμοποιείται ένα χρήσιμο πράγμα (Ε) που μαςπερισσεύει για να αποκτήσουμε
ένα άλλο επίσηςχρήσιμο πράγμα (Ε΄). Αντίθετα, στον τύπο Χ-Ε-Χ΄, η χρήσιμη ουσία
του πράγματος(Ε) μετατρέπεται σε μέσο για την απόκτηση περισσότερου χρήματος(καθώςΧ<Χ΄). Το χρήμα γίνεται αυτοσκοπός και έτσι χάνεται η ουσία των αγαθών ή ο φυσικός σκοπός της ανθρώπινης δραστηριότητας που τα παρήγαγε.53
Χαρακτηριστικό του ότι η ανάλυση του Μαρξ για το χρήμα ως αυτοσκοπό(ως«χρήμα») αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση στην έννοια του χρηματικού κεφαλαίου
(το χρήμα στη λειτουργία του ωςκεφάλαιο) αποτελείτο γεγονόςότι δεν επιλέγει να
εντάξει στην ανάλυσήτου τον αριστοτελικότύπο Χ-Ε-Χ΄, που περιγράφει την κίνηση
του χρήματοςωςαυτοσκοπού, παράμόνο στο 4ο κεφάλαιο του 1ου τόμου, όταν
εισάγει την έννοια του κεφαλαίου.
Ο τρόπος παρουσίασης του χρήματος(και της αξίας) από τον Μαρξ, πριν από την εισαγωγή της έννοιας του κεφαλαίου έχει αποτελέσει αφορμή δύο σημαντικών
θεωρητικών συγχύσεων μεταξύ των μαρξιστών.
Η πρώτη σύγχυση έγκειται στη διαφοροποίηση της θεωρίας της αξία ςαπό τη
θεωρία του ΚΤΠ, αποδίδοντας στην πρώτη ευρύτερο περιεχόμενο. Σύμφωνα με την
αντίληψη αυτή, η αξία δεν αποτελεί συστατική κατηγορία της έννοιαςτου ΚΤΠ, αλλά περιγράφει κατ’ αρχάςτην (υποτιθέμενη) ιστορική εποχή της γενικευμένης απλής
εμπορευματικής παραγωγής, η οποία προηγήθηκε του καπιταλισμού. Αυτό παράλληλα σημαίνει ότι η αξία αποτελεί έννοια που (μπορεί να) προσιδιάζει σε
διαφορετικούςτρόπους και μορφές παραγωγής, συμπεριλαμβανομένου και του
«σοσιαλιστικούτρόπου παραγωγής».54 Παραγνωρίζονται έτσι όλες εκείνες οι
διατυπώσεις του ίδιου του Μαρξ, σύμφωνα με τιςοποίες«η αξιακή μορφή του
προϊόντος εργασίας είναι η πλέον αφηρημένη, αλλά και η πλέον γενική μορφή του
καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής» (Μαρξ 1991: 73).55
Εκτός από την «αυτονόμηση» της έννοιας της αξίας από τον ΚΤΠ και τη
θεώρησή της σε συσχετισμό με μια πλειάδα «εμπορευματικών» τρόπων και μορφών
παραγωγής56, η εισαγωγική αναφορά στην αξία «καθ’ εαυτή» προκαλείκαι μια
δεύτερη σύγχυση στη μαρξιστική θεωρία. Δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι στα τρία
πρώτα κεφάλαια του 1ου τόμου του Κεφαλαίου (μπορεί να) περιέχεται μια
ολοκληρωμένη θεωρητική διερεύνηση των εννοιών που αναφέρονται.
Αυτό ισχύει ιδίωςγια το χρήμα, που στο πλαίσιο της αρχικής ανάλυσης του
Μαρξ (κεφ. 1-3) ορίζεται ωςη «κατάλληλη μορφή εμφάνισης[της] αξίας, ή
υλικότητα αφηρημένης και ως εκ τούτου όμοιας ανθρώπινηςεργασίας» (Μαρξ 1991:
91). Όπως θα δούμε στη συνέχεια, αυτή η προσέγγιση αφήνει έξω απότη μαρξιστική θεωρία όλη την ανάλυση του Μαρξ, κυρίωςστον 3ο τόμο του Κεφαλαίου, για τη
λειτουργία του χρήματοςωςκεφάλαιο, για την ερμηνεία του τόκου κ.λπ.57.
Μετά από αυτές τις διευκρινίσεις μπορούμε να εξετάσουμε την έννοια του
χρήματοςωςκεφάλαιο.Πηγή
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΠλευρές μιας θεωρητικής και πολιτικής ρήξης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου