Δέκα παρατηρήσεις για τον καπιταλιστικό και τον σοσιαλιστικό τρόποπαραγωγής

1. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αναδύεται στα κενά του φεουδαλικού τρόπου παραγωγής. Αναδύεται κυριολεκτικά στα κενά του: στο κενό που εκπροσωπούν ως προς το καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας οι διάφορες μορφές κοινόχρηστης γης που απαλλοτριώνονται από την εκκλησία στην Αγγλία του 15ου αιώνα· στο κενό του ωκεανικού θαλάσσιου χώρου, του συστατικού στοιχείου του πρώιμου μερκαντιλισμού, μετά την τελειοποίηση πλοίων ικανών να αντέξουν το ατλαντικό ταξίδι, το ταξίδι στις Νότιες θάλασσες, στον Ειρηνικό.

2. Όπως ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής κληροδοτεί στον φεουδαρχικό την εκμεταλλευτικότητά του, έτσι και ο φεουδαρχικός κληροδοτεί στον καπιταλιστικό τη δική του εκμεταλλευτικότητα. Η μετάβαση από τον ένα στον άλλο τρόπο παραγωγής συνοδεύεται από ποιοτικά άλματα σε ό,τι αφορά την έκταση και το βάθος της εκμετάλλευσης, η εκμετάλλευση όμως παραμένει η οργανωτική αρχή και των τριών.

 

3. Με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ο βαθμός ολοποίησης του τρόπου παραγωγής φτάνει, σταδιακά από τον 15ο αιώνα ως τον 20ο, την τελειότητα. Σε αντίθεση με τον δουλοκτητικό και τον φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, καμιά περιοχή της ζωής δεν μένει εκτός των καπιταλιστικών σχέσεων. Δεν υπάρχει καμία "ζώνη εξαίρεσης" της λειτουργίας των νομοτελειών της καπιταλιστικής οικονομίας, καμία ζώνη προστασίας από αυτές τις νομοτέλειες, κι αυτό ανεξάρτητα από τη θέση που κατέχει ο καθένας στις παραγωγικές σχέσεις. Με λίγα λόγια: μπορεί να υπάρχουν χαώδεις διαφορές ανάμεσα σε εκμεταλλευόμενους και εκμεταλλευτές σε ό,τι αφορά την ποιότητα ζωής τους, δεν υπάρχουν όμως σε ό,τι αφορά στην υπαγωγή τους στους νόμους του κεφαλαίου. Με τον καπιταλισμό, η ανθρωπότητα κατακτά για πρώτη φορά στην ιστορία της την καθολικότητα, αλλά με τη μορφή του δαιμονικού, της ολοκληρωτικής κυριαρχίας του Μολλώχ που λέγεται "νόμος του κέρδους".

4. Ως συνέπεια της πρώτης θέσης, ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να αναδυθεί "αυθόρμητα" εντός των κενών του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής διότι τέτοια κενά δεν υπάρχουν. Τα διάφορα πειράματα συνδιαχείρισης και οι νησίδες μη εκμεταλλευτικών σχέσεων διαφέρουν ριζικά από τους θυλάκους στους οποίους πρωτοαναπτύχθηκε ο καπιταλισμός, γιατί σε αντίθεση με αυτούς, δεν αποτελούν προπλάσματα ενός ραγδαία επεκτάσιμου νέου τύπου σχέσεων, αλλά ετεροτοπίες, των οποίων η ίδια η ύπαρξη και το νόημα εξαρτάται από την συνεχιζόμενη κυριαρχία του καπιταλισμού παντού γύρω τους. Η αναγκαιότητα της πολιτικής επανάστασης ως πρώτου βήματος για την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής αντιστρέφει την χρονική αλληλουχία του προηγούμενου τρόπου παραγωγής, όπου οι παραγωγικές σχέσεις άλλαξαν πολύ πριν αλλάξουν και οι πολιτικές.

5. Το ότι ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής εκπροσωπεί την προσπάθεια της ανθρωπότητας να βάλει τέλος στην εκμετάλλευση (θέση 2) σημαίνει ότι είναι και ο πρώτος τρόπος παραγωγής στην ανθρώπινη ιστορία που γεννιέται συνειδητά, εξαιτίας συνειδητών επιδιώξεων και με ενσυνείδητο σχεδιασμό. Η πολιτική έκφραση της συνειδητότητας του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η συνειδητότητα για την αναγκαιότητα της επανάστασης. Πριν τον σοσιαλισμό, κι επειδή πρώτα άλλαζαν σταδιακά οι ίδιες οι παραγωγικές σχέσεις, οι επαναστατικές αλλαγές ήταν ασυνείδητες πολύ πριν γίνουν συνειδητές. Για το πέρασμα στο σοσιαλισμό, η επαναστατική αλλαγή είναι αδιανότητη χωρίς τον πιο ώριμο βαθμό συνειδητότητας.

6. Το ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί την τελειοποίηση της καθολικής εμβέλειας ενός τρόπου παραγωγής (θέση 3) συνεπάγεται πως ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να αναδυθεί σε μια κοινωνία σταδιακά, μέσω μεταρρυθμίσεων. Γιατί η τελειότητα της καπιταλιστικής ολοποίησης σημαίνει πως κάθε οικονομική ή πολιτική μεταρρύθμιση εντάσσεται στους μηχανισμούς της κίνησης της αγοράς και καταργείται αυτόματα από αυτούς τους ίδιους μηχανισμούς αν δεν εξυπηρετεί τη λειτουργικότητά τους. Έτσι ο σοσιαλισμός είναι αναγκασμένος να αναδυθεί σαν την Αθηνά απ' το κεφάλι του Δία, ένοπλος και ήδη ηλικιακά ώριμος, ή να μη γεννηθεί καθόλου. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο σοσιαλισμός εγκαθιδρύεται στην ολότητά του άμεσα, μεμιάς· σημαίνει ότι η δυνατότητα μετάβασης σε ανώτερες βαθμίδες ωριμότητάς του προϋποθέτει την άμεση εγκαθίδρυση ενός ελάχιστου βαθμού ολοποίησης, που μεταφράζεται στον συνδυασμό της πολιτικής εξουσίας της εργατικής τάξης (δικτατορία του προλεταριάτου) με την κοινωνικοποίηση των πλείστων μέσων παραγωγής και την κοινωνικοποίηση της ιδιοποίησης του κοινωνικού προϊόντος.

7. Όπως στην πολιτική η δυαδική εξουσία είναι εξ ορισμού μια κατάσταση εφήμερη και παροδική, η οποία σύντομα διαλύεται προς όφελος της μίας ή της άλλης μορφής εξουσίας, έτσι και στην οικονομία, η παρουσία θυλάκων του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε σοσιαλιστικό έδαφος (το αντίστροφο, όπως εξήγησα, είναι ανέφικτο), καταλήγει αργά ή γρήγορα ή στην ενσυνείδητη καταστολή τους ή στην επέκτασή τους στο σημείο όπου ανατρέπεται εκ των ένδον ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής.

8. Η ιστορική εξέλιξη των τρόπων παραγωγής δεν γνωρίζει πισωγυρίσματα: οι συχνές αναφορές σε "νέο μεσαίωνα" είναι απλώς μεταφορές βασισμένες σε μια πολύ χαλαρή αντίληψη του τι είναι ο "μεσαίωνας". Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν μπορεί να επιστρέψει εξαιτίας μιας κρίσης, οσοδήποτε σοβαρής, σε έναν προ-καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, γιατί η τελειοποιημένη ολότητα δεν γίνεται "αυθόρμητα" ατελής, η πολυπλοκότητα δεν επιστρέφει "αυθόρμητα" στην μεγαλύτερη απλότητα, και η ποιοτική αποκορύφωση της εκμετάλλευσης δεν οπισθοδρομεί σε πιο ατελείς μορφές. Με άλλα λόγια, υπάρχει μόνο μια προοπτική για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής διαφορετική από την περαιτέρω εξέλιξή του και αυτή είναι η ανατροπή του.

9. Η κίνηση των μαζών που δεν δρουν συνειδητά μοιάζει, σε ό,τι αφορά τον βασικό της νόμο, με την κίνηση κάθε δύναμης στη φύση: επιλέγει πάντοτε τον δρόμο της μικρότερης αντίστασης. Όπως ένα ποτάμι ή η πίεση μιας δύναμης κάτω απ' το έδαφος, οι μάζες στρέφονται πάντοτε στην κατεύθυνση εκείνη που αντιστέκεται σ' αυτές λιγότερο. Αυτό όμως σημαίνει ότι, αφημένες στον εαυτό τους, οι μάζες θα εγκλωβίζονται πάντοτε σε μεταρρυθμιστικά αιτήματα, σε μεγαλόσχημες υποσχέσεις και ουτοπικές ελπίδες, και θα τείνουν πάντοτε να επιζητούν την αποκατάσταση των ισορροπιών και της κοινωνικής ειρήνης όσο το δυνατό πιο γρήγορα, ακριβώς επειδή όλα αυτά εμφανίζονται στα μάτια τους ως πράγματα λιγότερο κοπιαστικά, αμεσότερα, λιγότερο επώδυνα από την επανάσταση. Ο ρόλος της πρωτοπορίας δεν μπορεί να καταργηθεί όσο ο στόχος της πολιτικής είναι η επανάσταση, επειδή η επανάσταση δεν είναι ο δρόμος της μικρότερης αντίστασης. Είναι, αντίθετα, ο δρόμος που θα συναντήσει αναπόφευκτα την ύψιστη και πιο λυσσαλέα αντίσταση. Η μετασχηματιστική σχέση της πρωτοπορίας με τις μάζες είναι μια σχέση που βασίζεται στην σταδιακή μετατόπιση των μαζών από την αυθόρμητη αναζήτηση του δρόμου της μικρότερης αντίστασης στην ενσυνείδητη αντίληψη πως στην πραγματικότητα, ο δρόμος αυτός οδηγεί πάντα πίσω στο γιγάντιο μαγνητικό πεδίο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, και πως, επιπρόσθετα, ο τρόπος αυτός έχει εξαντλήσει τα περιθώριά του ως προς την ικανοποίηση των μαζικών αναγκών. 

10. Αυτό το δεύτερο, που είναι κρίσιμης σημασίας, είναι και εξαιρετικά δύσκολο να γίνει κτήμα της ενσυνείδητης σκέψης, γιατί ο νους συγχέει την αναμφισβήτητη δυναμικότητα που ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής επιδεικνύει ακόμα και εν μέσω των μεγαλύτερων κοινωνικών και φυσικών καταστροφών, μετατρέποντας και το χειρότερο ενδεχόμενο σε βάση άντλησης κέρδους, και τη δυνατότητα επέκτασης αυτών των ωφελημάτων. Η γιγάντωση του μονοπωλιακού καπιταλισμού σημαίνει πως τα ωφέλη από την καπιταλιστική επινοητικότητα και κινητικότητα τείνουν να διαχέονται σε μια όλο και πιο συρρικνωμένη μάζα ανθρώπων, και η δραστική συρρίκνωση της δυνατότητας διάχυσής τους, με όλες της τις συνέπειες (και για τις σχέσεις μεταξύ των αστικών τάξεων διεθνώς) είναι το μοναδικό όριο που γνωρίζει η περαιτέρω εξέλιξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

 

πηγή Lenin Reloaded