και λίγη θεωρία #1

Το θεωρητικό υπόβαθρο: Η Μαρξική θεωρία της Ιστορίας
(Ταξική πάλη και τρόποι παραγωγής)



Η οικονομική θεωρία του Μαρξ οικοδομήθηκε στο εσωτερικό της θεωρίας της
Ιστορίας, την οποία είχαν από κοινού αναπτύξει οι Μαρξ και Ένγκελς, από τα μέσα
της δεκαετίας του 1840.

Θεμέλιος λίθος της θεωρίας αυτής είναι η απόρριψη ολόκληρης της παράδοσης
του θεωρητικού-φιλοσοφικού ανθρωπισμού, δηλαδή των διάφορων εκδοχών της
ανθρωπολογικής-ουσιοκρατικής φιλοσοφίας και ιδεολογίας, σύμφωνα με τις οποίες

το άτομο, ή η «φύση του ανθρώπου», καθορίζει τη μορφή και αποτελεί μοχλό
εξέλιξης της κοινωνίας. Η «ανθρώπινη φύση» δεν θεωρείται ως αναλλοίωτη
εσωτερική ουσία του (κάθε) ανθρώπου, αλλά ως μεταβαλλόμενο αποτέλεσμα της
ιστορικής εξέλιξης, το προϊόν ενός συγκεκριμένου τρόπου οργάνωσης της οικονομίας
και της κοινωνίας, στο πλαίσιο μιας κοινωνικής εξουσίας που προκύπτει ερήμην της
θέλησης των ανθρώπων, από τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις,
δηλαδή από την πάλη των τάξεων.


Ήδη το 1845, στις Θέσεις για τον Feuerbach, ο Μαρξ έγραφε: «Η ανθρώπινη
ουσία δεν είναι μια αφαίρεση που ενυπάρχει στο απομονωμένο άτομο. Στην
πραγματικότητά της, είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» (6η θέση για τον
Feuerbach, σε Μαρξ/Ένγκελς χ.χ.έ.: 47). Σε μεταγενέστερα έργα του συμπλήρωνε:
«Αυτό το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων, κεφαλαίων και κοινωνικών μορφών
επικοινωνίας, τις οποίες κάθε υποκείμενο και κάθε γενιά βρίσκει ως κάτι δεδομένο,
είναι η πραγματική αιτία γι’ αυτό, το οποίο οι φιλόσοφοι έχουν παρουσιάσει ως
“ουσία” και “φύση του ανθρώπου”» (MEW τ. 3: 38). «Η κοινωνία δεν αποτελείται
από άτομα, αλλά εκφράζει το σύνολο των συσχετισμών, των σχέσεων αυτών των
ατόμων μεταξύ τους» (Μαρξ 1990-α: 194).

Στη βάση αυτή, οι Μαρξ και Ένγκελς διαμόρφωσαν την έννοια της πάλης των
τάξεων, ως της κινητήριας δύναμης της κοινωνικής εξέλιξης: «Η ιστορία όλων των
ως τα τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων» (Μαρξ/Ένγκελς 1965: 29).
Η κοινωνία είναι επομένως αποτέλεσμα μιας ιστορικής διαδικασίας, μιας
διαδικασίας με κινητήρια δύναμη (πάλη των τάξεων) αλλά χωρίς υποκείμενο-
δημιουργό (τον «Άνθρωπο», που είτε ως μεμονωμένο υποκείμενο, είτε ως συλλογική
οντότητα –η ανθρωπότητα–, δημιουργεί την κοινωνία).1 Αποτελεί ένα δομημένο όλον,
ένα σύστημα (οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής) ταξικής εξουσίας, που διέπεται
από ένα σύνολο αντιφάσεων.

Η προσέγγιση αυτή συνιστά μια κατ’ αρχήν τομή ως προς τις φιλοσοφικές βάσεις
και τις αρχές θεμελίωσης της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας, η οποία
αντιλαμβανόταν τον εμπορευματικό χαρακτήρα της οικονομίας και τον αντίστοιχο
καταμερισμό εργασίας ως αποτέλεσμα της «ανθρώπινης φύσης».2 Παράλληλα, όμως,
ο Μαρξ αποδέχεται το κριτήριο της Κλασικής Πολιτικής Οικονομίας για τη διαίρεση
της κοινωνίας σε τάξεις: Η θέση των «ατόμων» στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής
αποτελεί τον καταρχήν όρο που καθορίζει την ταξική τους ένταξη.3

Εντούτοις, ο Μαρξ δεν περιορίζεται στην Κλασική θέση. Εντοπίζει, απομονώνει
και αναπτύσσει το «σχεσιακό στοιχείο» που περιέχει η θέση των Κλασικών
οικονομολόγων και με τον τρόπο αυτό διατυπώνει μια νέα θεωρία των κοινωνικών
σχέσεων, και των τάξεων ως κυρίαρχων παραμέτρων αυτών των σχέσεων. Ο Μαρξ
επεξεργάστηκε τη θέση των Κλασικών της Πολιτικής Οικονομίας σε δύο
κατευθύνσεις (βλ. και Milios 2000):

α) Ανέδειξε το στοιχείο του ταξικού ανταγωνισμού, των αντικρουόμενων
συμφερόντων ανάμεσα στις κύριες τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας και ιδίως
ανάμεσα στους κεφαλαιοκράτες και στους μισθωτούς εργάτες. Πολύ περισσότερο,
συνέλαβε την ενότητα ανάμεσα στις ανταγωνιστικές τάξεις της κοινωνίας, την
ενότητα και συνοχή της κοινωνίας, με όρους κοινωνικής-ταξικής εξουσίας:
Η εξουσία δεν γίνεται αντιληπτή ως «δικαίωμα του κυριάρχου» ή ως «εξουσία
του κράτους» απέναντι στους (ίσους και ελεύθερους) πολίτες, αλλά ως συγκεκριμένη
μορφή ταξικής κυριαρχίας μιας τάξης (ή ενός συνασπισμού τάξεων), της άρχουσας
τάξης, πάνω στις υπόλοιπες, τις κυριαρχούμενες τάξεις της κοινωνίας. Η εξουσία
αυτή, που παγιώνεται με βάση τις κυρίαρχες κοινωνικές δομές, διασφαλίζεται μέσα
από τον ταξικό ανταγωνισμό, την πάλη των τάξεων. Η συνοχή της κοινωνίας
εξασφαλίζεται σε κάθε ιστορική περίοδο σε συνάρτηση με τον ιστορικά ιδιαίτερο
χαρακτήρα της ταξικής εξουσίας, η οποία αναπαράγεται μέσα στην πάλη των τάξεων.
Η μαρξιστική θεωρία των τάξεων αποτελεί έτσι θεωρία της ταξικής εξουσίας
μέσα στην πάλη των τάξεων. Οι τάξεις, ως αμιγώς σχεσιακή πραγματικότητα,
ορίζονται αποκλειστικά στο πεδίο της πάλης των τάξεων. Δεν προϋπάρχουν της
πάλης των τάξεων, συνεπώς «δεν μπορούν να οριστούν χωριστά η μια από την άλλη,
αλλά μόνο μέσω της κοινωνικής σχέσης ενός ανταγωνισμού, ο οποίος φέρνει
αντιμέτωπη τη μια τάξη με την άλλη» (Balibar 1986: 620). Αυτό σημαίνει ότι κατά
κύριο λόγο οι τάξεις γίνονται αντιληπτές ως κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές και όχι
ως «ομάδες ατόμων».4

Οι ταξικές πρακτικές, που αναπτύσσονται πάντα στο πλαίσιο ενός συστήματος
ταξικής κυριαρχίας, έχουν έτσι αντικειμενική υπόσταση, ανεξάρτητα από τη
δυνατότητα ή μη (σε κάθε συγκυρία) να αποκτήσουν συνείδηση των κοινών ταξικών
τους συμφερόντων όσοι εντάσσονται στις καταπιεζόμενες και υποκείμενες σε
εκμετάλλευση τάξεις, ή, ακόμα περισσότερο, να γίνουν φορείς μιας ταξικής πολιτικής
(βλ. και Δημούλης 1994).5 Μάλιστα, ένα καίριο στοιχείο της ταξικής εξουσίας είναι η
ικανότητά της να αποτρέπει τη συνειδητοποίηση των κοινών ταξικών συμφερόντων
όσων εντάσσονται στις κυριαρχούμενες και υφιστάμενες οικονομική εκμετάλλευση
τάξεις.

β) Παράλληλα με τη συγκρότηση της θεωρίας της ταξικής εξουσίας στο πλαίσιο
της πάλης των τάξεων, ο Μαρξ αντιλαμβάνεται ότι οι συγκεκριμένες κοινωνίες
αποτελούνται από ένα μωσαϊκό κοινωνικών-ταξικών σχέσεων (και συγκεκριμένων
ιστορικών εκφάνσεων αυτών των κοινωνικών σχέσεων), που δεν ανήκουν όλες στον
ίδιο τύπο κοινωνικής συνοχής (στον ίδιο τύπο ταξικής εξουσίας). Αντίθετα,
αποτελούν το συγκεκριμένο ιστορικό αποτέλεσμα της εξέλιξης της κοινωνίας, η
οποία κατά κανόνα επιτρέπει την «επιβίωση» στοιχείων από προηγούμενους τύπους
οργάνωσης της κοινωνίας, δηλαδή από προγενέστερα συστήματα ταξικής εξουσίας
(π.χ. φεουδαρχία).

Αναζητά έτσι και εντοπίζει τα στοιχεία των κοινωνικών σχέσεων που: 1)
Συνιστούν το ειδοποιό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, της κάθε καπιταλιστικής
κοινωνίας, της καπιταλιστικής ταξικής κυριαρχίας γενικά, δηλαδή διαφοροποιούν τον
καπιταλισμό από τα αντίστοιχα στοιχεία άλλων τύπων ταξικής κυριαρχίας (και,
αντίστοιχα, οργάνωσης της κοινωνίας). 2) Αποτελούν τον μόνιμο, «αναλλοίωτο»,
πυρήνα του καπιταλιστικού συστήματος ταξικής κυριαρχίας (μια ιστορικά ιδιαίτερη
ενότητα οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών δομών6), ανεξάρτητα από τις
εκάστοτε μορφές ή ιδιαιτερότητές τους, που συναρτώνται με την εξέλιξη της κάθε
επιμέρους (καπιταλιστικής) κοινωνίας.

Προκύπτει έτσι ένα νέο θεωρητικό αντικείμενο: Ο (καπιταλιστικός) τρόπος
παραγωγής. Με βάση τη θεωρητική ανάλυση των τρόπων παραγωγής μπορεί στη
συνέχεια να μελετηθεί σε βάθος κάθε συγκεκριμένη ταξική κοινωνία (κάθε
συγκεκριμένος ταξικός κοινωνικός σχηματισμός).

Πηγή : Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ